Co roku w miesiącu listopadzie w okolicach Święta Zmarłych odwiedzaliśmy groby zmarłych kolegów w nekropoliach warszawskich i nie tylko.. Do zapalonego znicza dołączaliśmy specjalnie zaprojektowaną kartkę z wyrazami pamięci. Spotykało się to z miłym odzewem ze strony rodzin zmarłych.

       W tym roku rząd zdecydował, że 31października do 2 listopada cmentarze będą zamknięte w związku z pandemią koronawirusa.

Daliśmy się Sowietom zaskoczyć

 Wywiad II Rzeczypospolitej nie miał złudzeń co do natury władzy bolszewickiej i od 1920 roku bacznie przyglądał się Wschodowi. Mimo to nie poznał treści tajnego protokołu paktu o nieagresji, zawartego 23 sierpnia 1939 roku pomiędzy ZSRR a III Rzeszą. 17 września 1939 r. byliśmy zdezorganizowani i zaskoczeni.

Fot.: Janusz Fila/FORUM / Forum

Polski wywiad wojskowy walnie przyczynił się do zwycięstwa i obrony niepodległego bytu w czasie wojny z Rosją bolszewicką. Moskwa – intensywnie rozbudowująca swój potencjał militarny, cały czas dążąca do rewanżu za przegraną w roku 1920, nieprzewidywalna i lekceważąco odnosząca się do podpisanych traktatów – wymagała ciągłej uwagi. Jednak prowadzenie działalności wywiadowczej na kierunku wschodnim było niezwykle trudne. Główne przyczyny problemów miały źródło w specyficznym ustroju ZSRR oraz warunkach życia panujących w tym państwie. Władze sowieckie skutecznie dążyły do izolacji społeczeństwa od jakichkolwiek wpływów zachodnich. Narastający wewnętrzny terror, ograniczenia możliwości podróży, kary za kontakty z cudzoziemcami, zbiorowa odpowiedzialność wszystkich członków rodziny w przypadku szpiegostwa zniechęcały do kontaktów ze służbami wywiadowczymi. W drugiej połowie lat 30. doszło też do zaostrzenia tajemnicy wojskowej w ZSRR. W prasie oraz publikacjach nie ujawniano de facto żadnych istotnych informacji zarówno o Armii Czerwonej, jak i rozbudowywanym przemyśle zbrojeniowym. Granice zostały uszczelnione, a z pasa przylegającego do nich wysiedlono „elementy niepożądane”.

Oddział II Sztabu Głównego (do roku 1928: Generalnego) Wojska Polskiego – Polska „dwójka” – uchodził za jednego z głównych przeciwników sowieckiego kontrwywiadu. Do walki z nim angażowano znaczne siły i środki. Kontrwywiad ZSRR miał spore doświadczenie, był dobrze zorganizowany, posługiwał się prowokacją oraz brutalnymi metodami działania. Próby infiltracji „dwójki” były na porządku dziennym. Dochodziło do porwań jej agentów, przewerbowywania ich, podejmowano też próby likwidacji pracowników i współpracowników polskiego wywiadu. W latach 1921-1927 polski wywiad wojskowy doznał istotnej porażki w starciu z sowieckim kontrwywiadem. Afera inspiracyjna MOCR-Trust polegała na przekazywaniu służbom wywiadowczym obcych państw (w tym polskiemu Oddziałowi II) umiejętnie spreparowanych informacji na temat Związku Sowieckiego i jego potencjału militarnego. W wyniku tej intrygi „dwójka” straciła całą sieć wywiadowczą (operacyjno-strategiczną) na ZSRR, a sowiecki kontrwywiad dogłębnie spenetrował jej strukturę organizacyjną oraz metody pracy. Wymusiło to zmianę sposobu działania Oddziału II.

Referat Wschód, odpowiedzialny za prowadzenie wywiadu głębokiego w ZSRR, oparł teraz sieć wywiadowczą na placówkach informacyjno-obserwacyjnych, usytuowanych przy przedstawicielstwie dyplomatycznym w Moskwie (poselstwo, a następnie ambasada) oraz urzędach konsularnych. Eksponenci „dwójki” przebywający w ZSRR przekazywali więc do warszawskiej centrali głównie informacje pochodzące z własnych obserwacji lub od osób z nimi współpracujących, jak np. personelu służby dyplomatycznej czy konsularnej.

Istotną rolę odgrywał też ataszat wojskowy w Moskwie, choć nie prowadził działalności stricte wywiadowczej, obawiając się kompromitacji. Od maja 1939 r. jego pracą kierował ppłk Stefan Brzeszczyński, który zastąpił na tym stanowisku ppłk. Konstantego Zaborowskiego pełniącego funkcję attaché wojskowego od roku 1935. Oficjalni przedstawiciele Wojska Polskiego przekazywali do Oddziału II nie tylko informacje wojskowe, lecz także polityczne i gospodarcze. Obiektem zainteresowania była polityka zagraniczna Moskwy.

Agent polskiego wywiadu Jerzy Sosnowski (z prawej) mimo wątpliwych dowodów został skazany za współpracę z Niemcami, Berlin, lata 20. XX w. Fot.: Andrzej Szypowski/East News / Newsweek_redakcja_zrodlo

Niezależnie od tego informacje o Armii Czerwonej, polityce zagranicznej Rosji, sytuacji wewnętrznej i gospodarczej przekazywały tzw. placówki limitrofowe Referatu Wschód. Placówki limitrofowe to te znajdujące się w krajach sąsiadujących z ZSRR oraz w państwach, w których istniały dogodne warunki do prowadzenia działalności wywiadowczej w tym kierunku. Niektóre z tych placówek miały charakter łącznikowy ze służbami wywiadowczymi innych państw, z którymi „dwójka” nawiązała współpracę. Polski wywiad wojskowy współdziałał w rozpoznaniu ZSRR z wywiadami m.in.: Rumunii, Japonii, Francji, Finlandii, Estonii, Łotwy, Wielkiej Brytanii, Turcji, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Włoch.

W roku 1939 Referatem Wschód kierował doświadczony oficer „dwójki” kpt. Jerzy Niezbrzycki, cieszący się dużym zaufaniem zarówno przełożonych w samym Oddziale II, jak i w kręgach wojskowo-politycznych II Rzeczypospolitej. Stał on na czele wywiadu na ZSRR nieprzerwanie od początku lat 30. Poza nim służbę w Referacie Wschód tuż przed wybuchem wojny pełniło ośmiu oficerów. W lipcu 1939 r. działało 14 placówek obserwacyjno--informacyjnych w Związku Sowieckim. Oprócz nich funkcjonowało 12 placówek limitrofowych (łączności, informacyjnych i mobilizacyjnych).

Korpus Ochrony Pogranicza prowadził wywiad płytki, polegający na penetracji strefy przygranicznej ZSRR. Na jego czele stał od 1937 roku mjr Jan Gurbski (początkowo jako pełniący obowiązki szefa, a od 24 października 1938 r. – szef). Poza szefostwem wywiadu KOP w Warszawie aparat wywiadowczy tej formacji opierał się przede wszystkim na Ekspozyturze nr 1 w Wilnie (mjr Edmund Piotrowski), której podlegały placówki wywiadowcze nr 1 w Grodnie, nr 2 w Wilnie, nr 3 w Głębokiem, nr 4 w Mołodecznie, nr 5 w Stołpcach i nr 6 Łunińcu oraz Ekspozyturze nr 5 we Lwowie (mjr Józef Bińkowski), dysponującej placówkami wywiadowczymi nr 7 w Sarnach, nr 8 w Równem, nr 9 w Czortkowie, nr 10 w Tarnopolu, nr 11 w Stryju i nr 12 w Jaśle (początkowo w Samborze). Wywiad KOP był podporządkowany merytorycznie Oddziałowi II. Jego zakres pracy na ZSRR obejmował wywiad na Leningradzki Okręg Wojskowy, Białoruski Specjalny Okręg Wojskowy i Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy. Wywiad KOP prowadził intensywną działalność, przekazując do centrali „dwójki” nie tylko informacje z terenów przygranicznych, lecz także z głębi ZSRR, co wykraczało poza zakres wywiadu płytkiego.

Gen. Edward Rydz-Śmigły i gen. Wacław Stachiewicz (z prawej) w Nancy, Francja, 1936 r. Fot.: Ilustrowany Kurier Codzienny/NAC / Newsweek_redakcja_zrodlo

Aparat informacyjny KOP miał dobre rozpoznanie przedpola sowieckiego, na bieżąco dostarczał wiadomości o ruchach oddziałów Armii Czerwonej, fortyfikacjach oraz niektórych garnizonach. Orientował się w sytuacji wewnętrznej ZSRR i zachodzących tam zmianach. Wywiad KOP dostosowywał metody działania do warunków panujących w Związku Sowieckim: z powodu wzmocnienia ochrony granicy zaczęto angażować do współpracy przemytników, a także inne osoby nielegalnie przekraczające granicę. Ich atutami były znajomość realiów życia w „sowieckim raju” oraz umiejętność przedostawania się przez kordon graniczny. Dużą wagę przywiązywano do przesłuchiwania dezerterów z Armii Czerwonej oraz uciekinierów politycznych, a także uzyskiwania wiadomości od osób legalnie przekraczających granicę, np. cudzoziemców zatrudnionych w ZSRR. Specjalne grupy uzbrojonych agentów przedostawały się na stronę sowiecką, porywając ludzi, którzy mogli posiadać dokumenty lub cenne informacje. Prowadzono nasłuch radiowy stacji sowieckich. Założono podsłuchy na aparaty telefoniczne zarówno korespondentów prasowych, jak i różnego rodzaju agend zagranicznych ZSRR z moskiewskimi centralami.

Wiadomości dostarczane przez wywiad głęboki i płytki, a także ataszat wojskowy w Moskwie były analizowane i opracowywane w Samodzielnym Referacie Rosja, wchodzącym w skład Wydziału IV. Referatem tym kierował od lutego 1939 r. major, a następnie ppłk Olgierd Giedroyć, który zastąpił na tym stanowisku mjr. Wincentego Bąkiewicza.

Oddział II nie miał w 1939 roku możliwości zdobywania wartościowych informacji ani dokumentów. W tym samym czasie doszło też do osłabienia aparatu wywiadowczego zajmującego się kierunkiem wschodnim, bowiem latem 1939 roku część personelu pracującego w wywiadzie KOP, w związku z niemieckimi żądaniami wobec Polski, została przeniesiona do komórek wywiadu rozpracowujących Niemcy.

Dodatkowo cieniem na pracę Oddziału II kładł się proces poszlakowy mjr. Jerzego Sosnowskiego, byłego kierownika berlińskiej placówki In.3, toczący się w Warszawie od marca 1938 r. Sosnowski został posądzony o współpracę z Niemcami i na podstawie wątpliwych dowodów skazany w czerwcu 1939 r. na 15 lat więzienia. Jego proces bardzo absorbował oficerów wywiadu wojskowego i podzielił to środowisko – jedni zarzucali Sosnowskiemu zdradę, inni zaś odrzucali te oskarżenia, uważając, że dobrze wywiązał się z obowiązków. Jednym z ekspertów w procesie był kierownik Referatu Wschód kpt. Jerzy Niezbrzycki, który stwierdził, że sprawa Sosnowskiego „absolutnie i kategorycznie odrzuciła mnie od Oddziału II”. Niezbrzycki w przededniu wybuchu II wojny światowej odpowiadał za sprawy związane z formowaniem Legionu Czechosłowackiego w Polsce, a w marcu 1939 r. powierzono mu też kierowanie czasopismem „Polska Zbrojna”. Konieczność łączenia wielu funkcji nie mogła zapewne wpływać pozytywnie na jakość nadzoru nad pracą wywiadu głębokiego na ZSRR.

Nieprawidłowości, które ujawniły się w trakcie procesu mjr. Sosnowskiego, podważyły zaufanie, jakim Oddział II darzyli zarówno marszałek Edward Rydz-Śmigły – generalny inspektor Sił Zbrojnych, jak i szef Sztabu Głównego Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej gen. Wacław Stachiewicz.

Wiosną i latem 1939 roku do centrali „dwójki” napłynęło wiele informacji wskazujących na spore prawdopodobieństwo zawarcia porozumienia między Moskwą a Berlinem. W połowie tego roku wywiad KOP informował o przyjmowaniu w ZSRR z wielkimi honorami niemieckiej misji handlowej. Niezależnie od tych ustaleń aparat wywiadowczy działający na kierunku niemieckim przekazywał wiadomości wskazujące na możliwość podpisania porozumienia niemiecko--sowieckiego kosztem Polski. Informowały o tym placówki wywiadowcze „Reggio II” w Kopenhadze i „Tirana” w Berlinie. Również attaché wojskowy w stolicy III Rzeszy ppłk Antoni Szymański już wiosną ostrzegał o dążeniu Adolfa Hitlera do porozumienia z Józefem Stalinem. Na ożywione konsultacje dyplomatyczne na linii Berlin – Moskwa zwracali też uwagę polscy konsulowie w Królewcu, Lipsku i Berlinie.

Wyjaśnienie postawy ZSRR wobec Polski w sytuacji postępującego zagrożenia wojennego ze strony Niemiec było zagadnieniem kluczowym. Informacje docierające do centrali „dwójki”, mówiące o możliwym zwrocie w relacjach niemiecko-sowieckich, były jednak traktowane jako element nacisku Berlina na Warszawę lub jako intryga Moskwy.

Minister spraw zagranicznych Józef Beck rozmawia z ambasadorem ZSRR w Polsce Nikołajem Szaronowem i jego żoną, Warszawa, czerwiec 1939 r. Fot.: Ilustrowany Kurier Codzienny/NAC / Newsweek_redakcja_zrodlo

W Oddziale II uważano, że – pomimo wrogości – ZSRR zachowa neutralność, bo Stalin nie będzie chciał prowadzić wojny armią osłabioną czystkami. Realne niebezpieczeństwo agresji ze strony wschodniego sąsiada zakładano tylko w przypadku klęski Polski w starciu z Niemcami. Twierdzono również, że sprzeczności ideologiczne wykluczają jakiekolwiek porozumienie i współpracę sowiecko-niemiecką.

Podpisanie 23 sierpnia 1939 roku układu Ribbentrop-Mołotow stanowiło dla „dwójki” zaskoczenie. O możliwości istnienia tajnego protokołu meldowano m.in. z placówki wywiadowczej Referatu Wschód – L.19 w Mińsku, kierowanej przez mjr. Rafała Protassowickiego. W depeszy polskiej ambasady w Londynie z 23 sierpnia 1939 r., przekazanej następnego dnia „dwójce,” stwierdzono, że Łotwa, Estonia i Finlandia stają się strefą wpływów sowieckich. W tym kontekście może budzić zdziwienie, dlaczego w Oddziale II nie wzięto pod uwagę możliwości, że porozumienie na linii Berlin-Moskwa zawiera postanowienia dotyczące Polski. Wiadomości na temat tajnej umowy sowiecko-niemieckiej kosztem państwa polskiego były uznawane za mało wiarygodne i przesadzone.

Po agresji Wehrmachtu na Polskę 1 września 1939 r. wywiad KOP na bieżąco informował o wzmocnieniu sił w przygranicznych okręgach wojskowych, dokąd kierowano jednostki z innych rejonów ZSRR, a także o powoływaniu rezerwistów. Zaobserwowano również nasilenie propagandy antypolskiej w prasie i radiu. Kolejne meldunki mówiły o ogłoszeniu w garnizonach Armii Czerwonej stanów alarmowych. Zauważono transporty materiałów pędnych zmierzające w kierunku zachodnim. Od 7 września napływały informacje dotyczące przebiegu mobilizacji w Białoruskim Specjalnym Okręgu Wojskowym, a następnie o koncentracji wojsk przeprowadzanej w pobliżu granicy z Polską. Najprawdopodobniej o możliwej agresji ZSRR informował Oddział II ataszat wojskowy w Moskwie. Sygnałów takich było zresztą znacznie więcej.

W Sztabie Naczelnego Wodza meldunki te były oceniane jako działania Moskwy podjęte w celu zabezpieczenia własnego terytorium. Było to raczej myślenie życzeniowe, a nie wynik głębszej analizy sytuacji. O zachowaniu neutralności cynicznie zapewniał polskie władze sowiecki ambasador Nikołaj Szaronow, mamiąc nawet obietnicami dostaw materiałów wojennych. Najwyraźniej te enuncjacje działały uspokajająco na stronę polską, przygniecioną postępem wojsk niemieckich i wypatrującą ofensywy francuskiej.

Uderzenie Armii Czerwonej 17 września 1939 r. na Polskę stanowiło zaskoczenie dla wywiadu wojskowego, a co za tym idzie – także naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Istotny wpływ na niedostrzeżenie zagrożenia ze strony wschodniego sąsiada miał brak koordynacji działań między Oddziałem II a Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Pod wpływem poglądów czynników dyplomatycznych założenie, że wystąpienie Sowietów przeciwko Polsce było mało realne, obowiązywało w „dwójce” aż do wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie. Łudzono się, że przyjście z pomocą sojuszników – Francji i Wielkiej Brytanii – nie tylko przyczyni się do umiędzynarodowienia konfliktu polsko–niemieckiego, lecz także w ten sposób wymusi neutralność ZSRR. Trzeba zauważyć, że Francja, Stany Zjednoczone, a także najprawdopodobniej Wielka Brytania znały niemal natychmiast pełną treść porozumienia niemiecko--sowieckiego, lecz nie przekazały stronie polskiej wiadomości na ten temat. Jest to szczególnie zadziwiające w przypadku sojuszników Polski. Z drugiej strony jakakolwiek wiedza o tajnym protokole nie wpłynęłaby na zmianę położenia państwa polskiego. Podkreślić należy, że w przypadku jednoczesnego wystąpienia Niemiec i ZSRR nie można było planować skutecznej obrony na dwóch frontach, niewątpliwie jednak rozpoznanie przygotowań Armii Czerwonej do agresji pozwoliłoby uniknąć chaosu i zmniejszyć liczbę ofiar.

Ten tekst pochodzi z wydania Newsweek Historia 9/2016

                          W  historii cywilizacji  światowej są  znane  wydarzenia  o  przełomowym znaczeniu dla dalszego jej  rozwoju i pozostające w  pamięci jako  kamienie  milowe kolejnych  epok. Na przykład dla  nas  Europejczyków takim  wydarzeniem stała się bitwa  pod  Maratonem,  w  której Grecy uchronili   Europę  przed inwazją  z  Azji. My  Polacy  mamy  takie  wydarzenia, jednym  z  nich  jest  Bitwa Warszawska, ale  ona jest przez  historyków uważana za  przełomową także  dla  całego  kontynentu. Znana  jest  opinia  ambasadora  brytyjskiego w Berlinie Lorda d Abernona,  ale nie tylko  jego, że to była  18 decydująca  bitwa w dziejach  świata. Ujął  to następująco:  ZASADNICZE ZNACZENIE  POLSKIEGO  ZWYCIĘSTWA DLA  EUROPY NIE ULEGA   WĄTPLIWOŚCI, GDYBY  WOJSKA  SOWIECKIE  PRZEŁAMAŁY OPÓR ARMII  POLSKIEJ I  ZDOBYŁY WARSZAWĘ, WÓWCZAS  BOLSZEWIZM OGARNĄŁBY EUROPĘ  ŚRODKOWĄ, A  BYĆ  MOŻE PRZENIKNĄŁBY  NA  CAŁY  KONTYNENT. Było to decydujące  starcie w  dwuletniej  wojnie  Polsko-Sowieckiej, a  przedtem i Ukraińskiej, w  której  walczyli  nasi  ojcowie  i  dziadkowie, abyśmy  mogli  żyć w  wolnym  kraju. Bitwa nie trwała  tylko 15 sierpnia i nie  odbywała  się tylko  pod  Warszawą. Rosjanie  w ofensywie spod Mińska i Bobrujska dotarli do umocnień przyczółka  warszawskiego 12  sierpnia i natarli z  marszu. To był  początek. A jej zakończenie nastąpiło  25/26 sierpnia, gdy odcięte od Grodna oddziały rosyjskie kapitulowały lub  przeszły granicę niemiecką i zostały  internowane. Działania odbywały się na obszarze 40 tys. km2. Warszawa  nie była  głównym celem  natarcia, lecz  przeprawy przez  Wisłę w  Płocku, Włocławku i Grudziądzu. Tam też na prawym  skrzydle było więcej wojska niż na lewym. Grupa Mozyrska na lewym skrzydle okazała się słaba. Dowódcy Frontu Zachodniego gen. Tuchaczewskiemu chodziło o  odcięcie dostaw  sprzętu wojskowego dla Polaków przez Gdańsk, oraz  poparcie spodziewanej  rewolucji w Niemczech. Front Południowy, za bagnistym Polesiem  kierował się na Lwów. Miał też pomóc Frontowi Zachodniemu i rewolucji na Węgrzech. 

SYTUACJA W KRAJU I POZA GRANICAMI W PRZEDEDNIU WOJNY Z SOWIETAMI

Od odzyskania niepodległości 11 listopada 1918 r  Polska była w stanie  konfliktów  militarnych Z Ukrainą o Lwów, z Czechami o Cieszyn, z Litwą o Wilno, z  Niemcami o Poznańskie  i Śląsk. Zetknięcie się wojska  Polskiego z  Rosyjską Armią Czerwoną nastąpiło 15 lutego 1919 r,.  nad rzeką  Zalewianką. Dzięki  bohaterstwu żołnierzy, doświadczeniu  oficerów, profesjonalności generałów  i  kierownictwu  Piłsudskiego  kryzysy  zostały przezwyciężone. W drugiej  połowie  roku  1919  sytuacja  polityczna  i  militarna   polepszyła się, został zawarty Traktat  Wersalski  kończący Wojnę  Światową, zakończyło to  starcia z Niemcami po  Powstaniu Wielkopolskim. Były Zabór Pruski będący w  stosunkowo dobrej  sytuacji  gospodarczej i już niepodległy, dał  pożyczkę  Rządowi w Warszawie, przekazał  liczne  samoloty wojskowe  Armii Polskiej, a później  wojska  poznańskie o stanie 102 tys. żołnierzy  dołączyły do  Wojska  Polskiego, z Francji  przybyła  Błękitna  Armia z gen. Hallerem, 65 tys. żołnierzy i przeprowadzono  pobór w Królestwie i Wielkopolsce. Stan  osobowy  Wojska  Polskiego wzrósł do 540 tys. w końcu  1919 r. Po wielu  zwycięstwach przesunięto granicę państwa na wschód. Państwa  zachodnie  sugerowały by  Armia  Polska pomogła Białej  Armii  rosyjskiej  gen Denikina odebrać  Sowietom  Moskwę, ale  Piłsudski  odmówił, bo Denikin  nie chciał uznać niepodległości  Polski. Polska przygotowywała się do  odparcia  Armii Czerwonej, która pokonała Denikina.  Szef rządu sowieckiego Lenin  27  lutego 1920 r. nakazał przygotowanie natarcia na Polskę. Armia Czerwona osiągnęła  stan 2 850 000 żołnierzy, naturalnie nie tylko przeciw  nam ale w większości. Gen. Tuchaczewski, jako dowódca, ogłosił  nazwę i cel ofensywy   POCHÓD  ZA  WISŁĘ Dowództwo  Polskie postanowiło dokonać uderzeń  wyprzedzających, zanim nawała Sowiecka ruszy  na  Zachód. Gen Sikorski 4 marca  zdobył  Mozyrz, ważny  węzeł  kolejowy  łączący Północ z Południem i tym oddzielił Front Zachodni na  Północy od Południowego na Ukrainie Podjęto również ambitną ofensywę na Froncie Południowym 2 i 3 Armii Polskiej i Armii Ukraińskiej  25  kwietnia na Kijów, zajmując go 7 maja.. Niestety Ukraińcy i Petlura  nie stworzyli wolnej Ukrainy.

PLANY  OPERACYJNE  OBU  STRON  KONFLIKTU

Czwartego lipca 1920 r. ruszyła  ofensywa Sowieckiego Frontu Zachodniego w składzie czterech Armii ogólnowojskowych i dwu korpusów jazdy,  pod  komendą gen. Tuchaczewskiego, a  w czerwcu Frontu  Południowego, po wzmocnieniu  go  Armią  Konną  Budionnego  Mimo wysiłków nie udało się  powstrzymać 1,5  milionowej nawały  Armii  Czerwonej na  obu frontach. Działania zaczęły  zbliżać się do  Wisły  na Północy i  do  Lwowa  na  Południu.

PLAN  OPERACYJNY  SOWIECKI 

Plan  gen. Tuchaczewskiego o nazwie  „POCHÓD  ZA  WISŁĘ”  był  nie konwencjonalny i  przez to  zaskakujący  i opierał  się na  następujących  przesłankach:
- Pokonanie  Wojsk  Polskich  daleko  na  Wschodzie, tam  gdzie stacjonują, nad  Berezyną  pod Bobrujskiem i Mińskiem, gdzie znajdują  się nasze Sowieckie Wojska i magazyny zaopatrzenia
- Prześcignięcie  pobitych  i zdemoralizowanych Wojsk Polskich w  czasie ich prawie tysiąckilometrowego odwrotu i dotarcie  przed nimi do Warszawy  i na przeprawy  przez  Wisłę. Ponieważ podstawowym wymogiem planu jest  szybkość  ustalono  co  następuje:
- Rezygnacja z czekania na przekucie torów  i transportu kolejowego. Transport zaopatrzenia wozami konnymi. Każda  armia dysponowała  kilkoma  tysiącami  wozów konnych. To była koncepcja identyczna z pomysłem  niemieckim Rommla i innych z Drugiej Wojny Światowej i końca Pierwszej ale oni  dokonali  tego  przy  pomocy  pojazdów  samochodowych.
- Rezygnacja z  pełnego zabezpieczenia  skrzydeł armii i pełnej  okupacji  zajętych terenów, co nie będzie potrzebne po  zajęciu Warszawy  i  ustanowieniu nowego  rządu prosowieckiego w kraju. Tuchaczewski zakładał, że polscy  dowódcy są starej daty, będą na  każdym postoju kopali okopy, rozwieszali  druty   kolczaste, tracąc czas, a Bolszewicy ich wyminą i pierwsi  dotrą do celu. 

PLANY DRUGIEJ STRONY  KONFLIKTU. 
 
Polskich  planów  było kilka,  wspomnimy  tutaj  o  najważniejszych, które  zostały  urzeczywistnione. Grupa gen. Weyganda  z francuskimi sztabowcami, którzy przybyli do Polski  by nam pomóc, w której  był   przyszły generał  i przywódca  francuski de Gaulle, opracowała klasyczny plan ufortyfikowania  przedmościa   Warszawy od Zegrza  nad Narwią  przez Radzymin,  Wołomin  do  Karczewa  nad Wisła o długości  70  km. Jak  między Francją   i  Niemcami w Wojnie Światowej. Ta  podwójna  linia  umocnień  została  wykonana  przez  wojsko  i  ludność cywilną  pod kontrolą  oficerów  francuskich  i  bardzo  się  przydała  w  czasie  bitwy. Ale  nie  prowadziła do  jej   rozstrzygnięcia.  Plan  Dowódcy WP,  Naczelnika   Piłsudskiego  i  Szefa   Sztabu  gen. Rozwadowskiego  był operacją  manewrową  i ofensywną  i  opierał się   na  następujących  przesłankach: 
-  Błota  Polesia  separują obydwa  fronty sowieckie, co daje możliwość pokonania  ich oddzielnie większością  sił  obu  naszych  frontów
-  Umocnienia Warszawy i środkowej Wisły zatrzymają  walką  wojska sowieckie Frontu  Zachodniego  i umożliwią zaatakowanie  go  z  południa  przez   siły  manewrowe  Polski
-  Stała  dostępność  kolejowych  środków  transportowych  oraz  do frontowych  i  rokadowych, wzdłuż frontowych linii  kolejowych,  do  okresowego  przesunięcia  większości  sił  własnych  przeciwko  jednemu  z  frontów  przeciwnika  i  szybkie  przewiezienie  ich  z  powrotem. Siły  polskie  wykorzystywały  transport  kolejowy  do  przewozu nie  tylko  artylerii, zaopatrzenia  i  piechoty,  ale  również  kawalerii  i  koni.
-  Stała działalność wywiadu, wizualna, radiowa i deszyfrująca (gen Rybak, por Kowalewski i inni).
  Plan  Tuchaczewskiego, szybki  pochód na  Zachód  nie oglądając się  na  boki  i  Plan  Piłsudskiego  ogołocenie z wojska jednego z  frontów na  korzyść drugiego z nadzieją, ze zdąży  się  te wojska  przewieść z  powrotem  na stare miejsce przed  reakcją  przeciwnika, były bardzo ryzykowne.
 
OSTATECZNE  DECYZJE  DOWÓDCÓW  ARMII  POLSKIEJ  I  SOWIECKIEJ  

Naczelnik  Piłsudski dnia  6 sierpnia  studiując  raporty  dostrzegł oczekiwaną  możliwość  uderzenia na południową  flankę  podążającego na  zachód  wojsk Rosji  Sowieckiej  Frontu Zachodniego. O siódmej rano  przystąpiono  z  gen  Rozwadowskim  do  opracowania  planu  koncentracji  sił i ich  transportu  nad  rzekę  Wieprz,  u  jej  ujścia  do  Wisły i  nad  Wkrę.
10  sierpnia  zostały wydane rozkazy. odnośnie  koncentracji, transportu. i rozpoczęcia  ofensywy  w  dniu 17 sierpnia. Przewidywano  pokonanie  Sowieckiej Grupy Mozyrskiej  i dotarcie do Warszawy  do 20 sierpnia. Nad Wieprzem  miały  się  znaleźć  armie  4 i 3  jako Front  Środkowy  pod  dowództwem  gen. Rydza Śmigłego. Nad  Wisłą i w Warszawie  armie 1, 2 i 5  jako  Front  Północny, pod  dowództwem  gen Hallera Między  Polesiem  i  Rumunią  znajdował  się  Front  Południowy pod  dowództwem Gen.  Raszewskiego. Gen.  Tuchaczewski  w  tym  samym  czasie, 8  sierpnia, wydał  rozkaz  zajęcia  Warszawy oraz przekroczenia  rzeki  Wisły  w  Płocku,  Włocławku  i  Toruniu. Liczył  też,  że  masy robotniczo-chłopskie z  rejonu  Warszawy  pomogą  wyzwolić  ją  z  rąk  wrogów  ludu, ( co  częściowo  okazało  się  prawdą, o  czym  dalej )  Nie  przeniósł  się  bliżej  frontu, dowodził  z  Mińska  Białoruskiego, w  przeciwieństwie  do  Piłsudskiego,  który  przeniósł  stanowisko  dowodzenia do Puław do  wojsk  nad  Wieprzem.  Później, w  składzie  14  Dywizji  Wielkopolskiej  wziął  udział  w ofensywie  z  nad  Wieprza  na  Sowieckie  armie  pod  Warszawą  i  Mińskiem  Mazowieckim.

WYDARZENIA  I  OKOLICZNOŚCI  POMAGAJĄCE  LUB  UTRUDNIAJACE  DZIAŁANIA 

Tuchaczewski otrzymał pomoc mogącą  wpłynąć na  wynik bitwy i wojny w następującej formie
- Strajki  w  Czechosłowacji, np. 21 maja  czy  5 lipca paraliżujące dostawy  do   Polski
- Rząd  Niemiecki   25  lipca  zabrania  przewozu  broni i amunicji  z   Francji  do Polski
- Strajk dokerów  w Gdańsku od  13 do 24  sierpnia  przy  rozładunku dostaw  broni do Polski (  statki  rozładowali  żołnierze  i  marynarze  brytyjscy  i  koleją  wysłali  do  Warszawy.) - Prezydent  Masaryk  8 sierpnia zabronił  przewozić przez Czechy dostaw amunicji z Węgier
(dzięki  Francuzom, Węgrom  i Rumunom  80  wagonów  dotarło  przed  bitwą  do Polski)
-  W kontakcie z  Misją  Angielsko-Francuską  jadącą do Polski  Masaryk i  Benesz przekonywali, że Sowieci wkrótce zajmą Polskę i nie warto jej pomaga, lepiej nawiązać stosunki z  Rosją.
Te  fakty  pozytywne  dla  Sowietów,  nas  odcinały  od  świata, musieliśmy  radzić sobie sami. 
Ale  Tuchaczewski  miał   też   negatywne   okoliczności  przed  Bitwą  Warszawską 
-  Nie  rozbił  armii  Polskiej  na  froncie  na  wschodzie, choć  zmusił ją do  odwrotu, ale cofała się  ona  w  porządku  bez  paniki  i  rosła  ilościowo  zasilana  po  drodze ochotnikami  i  poborowymi,  oraz spotykała się  z  sympatią  i  pomocą ludności.
-   Nie  prześcignął   w  marszu  na  zachód  sił  polskich  i  nie  dotrzymał  terminu   dotarcia  do celu,  miało to  się stać  8  sierpnia   a  stało się  12/13   sierpnia, gdy  linie  obronne  były  już całkowicie   obsadzone.  Nie  spotykał   również    zwolenników  rewolucji.
-  Front Zachodni  Sowiecki  w  marszu na zachód  szybko  tracił liczebność i przewagę nad przeciwnikiem  z  powodu  strat  w  boju, chorób, konieczności  obsadzania  zajętych  terenów a także  dezercji.
- Wystąpiły trudności w koordynacji działań  Sowieckiego Frontu  Zachodniego i Południowego

Dla  Piłsudskiego i  Polaków   przed  bitwą  i w  czasie  jej  początku  sytuacja  stała  się  trudna nie tylko  w  stolicy,  ale  i  różnych  rejonach kraju:
- Podpalony  został  arsenał  wojskowy,  cysterny  z  benzyną  i naftą  na  dworcu  kolejowym, próbowano  podpalić  i  wysadzić  warsztaty  kolejowe i  wystąpiły inne  jeszcze sabotaże. Strajki  wybuchły  w  Łodzi,  Zagłębi i  w  Warszawie.
- Premier Polski  Witos, wracający z  inspekcji frontu, na  Pradze został  zaatakowany przez tłum proletariacki, niezadowolony  z  polityki  rządu,  w dniu 14  sierpnia. Jednakże przeważająca  część społeczeństwa  wszystkich warstw  okazała  się  patriotyczna i oddana swojemu  krajowi. Powstały oddziały Straży  Obywatelskiej, które  strzegły  ważnych  obiektów gospodarczych  i  wojskowych. Jednak  poważniejszych  przestępstw  nie  można  było  tolerować, służby  musiały  interweniować. !4  sierpnia  wprowadzono  stan  oblężenia  i  godzinę policyjną ze  względu  na  wydarzenia  wewnętrzne  jak  i  na froncie.
Z wydarzeń  dyplomatycznych  istotny  było  przybycie  Misji  Brytyjsko- Francuskiej pod przewodnictwem Ambasadora d’Abernona i Generała Weyganda 25 lipca. 

BITWA  WARSZAWSKA  12 – 25 SIERPIEŃ 1920  ROKU. 

Linia  przedmościa Warszawy  obsadzona  była  następującymi jednostkami 1 Armii od  Modlina zaczynając  wzdłuż  Narwi  do  Zegrza  7 Brygada, a od  Zegrza   przez  Radzymin,  Wołomin, do Karczewa nad  Wisła, przez  11, 8  i 15  Dyw.  Piechoty. Rezerwę  Armii  tworzyła  słynna Dyw. Litewsko-Białoruska, a  rezerwę   Polskiego  Frontu  Północnego  10 Dywizja i Dywizja  Ochotnicza.
Po  pierwszym  kontakcie  między  wrogimi  sobie  stronami dnia 12  sierpnia, 3 i 16  armia Sowiecka  uderzyły na nasze pozycje  i  mimo  zaciętej  obrony  udało im  się  pod  Mokrą  przerwać pierwszą linię  umocnień.  na  odcinku  11 Dywizji była  jeszcze  druga  linia  i  przełamanie  nie było tragedią, ale wycofujące  się  wojska  wpadły  w  panikę i  oddały  ze  wszystkim Radzymin.
Zaniepokojenie  powstało  w  sztabie  1 Armii,  w  sztabie  Piłsudskiego  nad  Wieprzem,  gdzie przybywały dopiero  pierwsze jednostki  nowo  organizowanego  Frontu  Środkowego i w Misji Brytyjsko  Francuskiej, która   przybyła do Polski,  by  ocenić  czy i  jak nam  pomóc.
Dowództwo  Armii   zareagowało błyskawicznie  autobusami  miejskimi  i  innymi  środkami transportu, przerzucono wzmocnioną  dywizję Litewsko-Białoruską z zadaniem odbicia  Radzymina.Tyraliery  poszły  do  natarcia  śpiewając  „Jeszcze  Polska  nie  zginęła...” z  oficerami  na czele  z   karabinami  w  rękach. Natarcie  obserwowali  oficerowie  Misji zagranicznej  i  po  odzyskaniu  Radzymina  i odcinka  linii obronnej  gratulowali gen, Rządkowskiemu sukcesu. Radzymin i jego okolice  przechodziły z  rąk do  rąk do dnia 16 sierpnia, ale to już nie robiło wrażenia.
Wiadomość  o  odbiciu  Radzymina  i  pokonaniu  na  tym  odcinku  Bolszewików  przesłana została  do  Kwatery  Naczelnego  Wodza  w  Puławach, że  sytuacja  jest  pod  kontrolą  i  może dalej  koncentrować   wojska  do  kontrofensywy  17  sierpnia.
Ale  Rosjanie  jeszcze  tego  samego  dnia  zorganizowali  nowe  natarcie  na  cała  linię  obronną. Ponownie zajęli  Radzymin, przerwali front  pod Wołominem i rozpoczęli  marsz  na  Pragę. Pochód  na  Pragę powstrzymany  został  przez  Batalion Ochotniczy  młodzieży  szkolnej  i  studenckiej, słabo  wyszkolonej  ale  dzielnej, pod  Ossowem.
Tam zginął  kapelan ks. Skorupka. Po  nadejściu  oddziałów  z  13  p.  piechoty  przeciwnika  odrzucono  i  odzyskano  okopy.  Gen. Latnik   komendant 1 Armii,  nie  miał  już  więcej  rezerw, a Sowieci  nacierali. Gen Haller dał  rozkaz  gen.  Sikorskiemu organizującego nową  5  Armię, uderzenia  na  Północ, na  Nasielsk, Ciechanów  dnia 14 sierpnia,  bez  ukończenia  koncentracji, celem odciążenia wojsk na przedmościu Warszawy. 
W  rezultacie tych  trudności  na  froncie  i  opisanych  poprzednio  wewnątrz  kraju, Premier,  Komendant  Frontu  Północnego i Szef  Sztabu  wystąpili  do  Wodza  Naczelnego  w  Puławach  dnia 14–go  o przyśpieszenie  natarcia  z  nad  Wieprza  planowanego  na 17 sierpnia.  Piłsudski  się oburzył  uważał, że  „trzej  panowie  panikują”, ale  się  zgodził rozpocząć  ofensywę 16 -go  i  być w Warszawie  20–go nie  kończąc  koncentracji, 3 Dywizja  nie  była  ciągle jeszcze  na  miejscu.
Gen  Haller zmartwiony  utratą  Radzymina, rano  15 –go  przystąpił  do odbicia  miasta, co się udało  po  ciężkich  walkach, ale jeszcze tego samego dnia  Sowieci  kontratakowali i znów zajęli Radzymin.  Ostatecznie Polacy odbili miasto 16-go, a Sowieci już więcej nie próbowali. 

POLSKA  OFESYWA  FRONTU  ŚRODKOWEGO  Z  NAD  WIEPRZA  RUSZYA 16  VIII

Wojska  Polskie  rozbiły Sowiecką  Grupę Mozyrską  szybciej  niż  zakładano, 17-go  podeszły  do Mińska  Mazowieckiego, gdzie  z  dywizją  15  z  ugrupowania  warszawskiego  pokonały  16  Armię  sowiecką, dotarły do  Warszawy 18 –go,  wcześniej  niż  zakładano. Wojska  Frontu  Środkowego i 15 Dywizji,  pomaszerowały  na  Północ, by  pobić  pozostałe armie  i odciąć im  odwrót.
W  Warszawie  panowała  jeszcze  nerwowa  atmosfera  i  ewakuacja  urzędów do Poznania.
Niestety tylko ta jedna dywizja, 15 z  rejonu  umocnionego  Warszawy dołączyła  do sił  Frontu Środkowego  prącego  na  Północ. Piłsudski  dotarł  ze  swym  sztabem  do  stolicy 18-go.  Zaplanował  dalsze  działania, by  te zwycięstwo taktyczne  zmienić w  decydujące  strategiczne całej Polsko- Sowieckiej  wojny. Wszystkie  dostępne  siły  skierowano  na  Północ, ale też już  18 –go załadowano  wojska   na  pociągi  i  wysłano  je z  powrotem  do  Zamościa  i  Lwowa,  atakowanego i  obleganego  przez  wojska  Budionnego  i  Stalina  z  Sowieckiego  Frontu Południowego.
Polska  5  Armia  gen  Sikorskiego  w  Ciechanowie  rozbiła  sztab  4  Armii  Sowieckiej  i  zajęła w  drugim  podejściu  Nasielsk,  mimo  dwukrotnej  przewagi  wroga  na  tym  odcinku.

SOWIECKA  OFENSYWA  POCHÓD  ZA  WISŁĘ

Tak  jak  dla  nas  najbardziej  ważna  i  znana  była  Bitwa  Warszawska  i  jej  kolejne  losy,  tak dla  Rosjan najważniejsza  była  ofensywa  na  Zachód  o  nazwie  Pochód  za   Wisłę,  mająca  ją przekroczyć  by dotrzeć do Niemiec, połączyć się z  ich  proletariatem i otoczyć  Warszawę. Są  to różne  nazwy  tej  samej   fizycznie  operacji. Z  sił  Frontu  Zachodniego znajdującego się  na  początku  sierpnia  w  Grodnie,  tylko  jedna  armia, 3-cia, kierowana  była  na  Warszawę a  pozostałe i  korpusy  jazdy  na  Zachód  na  przeprawy  przez  Wisłę  z  mostami  w  Płocku, Włocławku  czy  Toruniu. 3  armia  wprawdzie  wzmocniona  16-tą  przybyłą  z  Brześcia, nawet  w  czasie  kolejnych  walk o Radzymin, na  rozkaz  Tuchaczewskiego  przesunęła  część  sił  na  Północ.
Armie  4 i 15 oraz  korpusy  kawalerii dotarły  prawie 250 km dalej  na  Zachód, niż  siły które osiągnęły  linie obronne  przedmościa Warszawy. Natarły na  Płock, Włocławek, gdzie  udało się im przeprawić  przez Wisłę i  przerwać ważną  linię kolejową Warszawa-Gdańsk. Szczęśliwie przedtem przetransportowano Polską Brygadę Syberyjską i dostawy wojskowe z  brytyjskich  statków. Były  też próby  forsowania Wisły środkami improwizowanymi np. pod  Dobrzyniem zwalczane  flotą  rzeczną pod komendą admirała Porębskiego. W wyniku  klęski  sowieckiej w Bitwie Warszawskiej Tuchaczewski  wydał  18  sierpnia  rozkaz  odwrotu. Desant  z  za Wisły wrócił  !9-go  w  rejonie  Włocławka

ZAKOŃCZENIE  OPERACJI

Tak  się  złożyło, że  dowódcy   obu  stron  konfliktu  zbrojnego  tego  samego  dnia  18 sierpnia uznali wynik jego  jako ostateczny, z tą tylko  różnicą, że  gen Tuchaczewski  wydał  rozkaz  do generalnego odwrotu  po przegranej, a  Komendant  Piłsudski do generalnego  natarcia na  Północ od Warszawy  po  wygranej. Ale  to nie był  jeszcze  koniec, na  tym  terenie  znajdowało  się dziesiątki  tysięcy  wojsk  obu  stron. Sowieci uciekali na  wschód,  Polacy  chcieli ich  zatrzymać i  pokonać. Można  było na  tym  dużo  zyskać albo  stracić.  Jednostki  rozbitych  armii  3 i 16  nie nastręczały  problemu  siłom  polskim,  ale  grupa  do  tej  pory  nie  pokonana  złożona z  4 Armii i  3 Korpusu  konnego  Gaja, wraz  z  przyłączonymi  jednostkami i  z  niemieckimi oficerami  łącznikowymi  parła  na wschód  wzdłuż  granicy  niemieckiej, przebiła się walką  przez  naszą 18 DP w  dniu  22  sierpnia,  rozbiła  starającą się  ja  zatrzymać  polską  Brygadę  Syberyjską. Udało  się Piłsudskiemu  zablokować drogę  grupie 4  Armii  naszym  „Żelaznym  Korpusem” 14, 15 i 16 dywizji  który ją  pokonał 25 - go. Rosjanie przekroczyli granicę niemiecką  26-go i zostali internowani,  reszta  dostała się do niewoli  polskiej. To był  koniec  Bitwy  Warszawskiej, trwającej 12 – 25  VIII 1920 r. Ale  zanim ona się skończyła, wystąpiło nowe zagrożenie, natarcie na  Północ  Armii  Budionnego.
Pod  Zamość  przerzucono  oddział  z  rejonu  Warszawy  pod  dowództwem  gen  Sikorskiego
30- go sierpnia  rozpoczęła  się tam  kilkudniowa  bitwa,  w  której  Sikorski  oraz  Haller odrzucili  konną armię  z  powrotem na Ukrainę. Późniejsza  bitwa nad  Niemnem zakończyła  wojnę.
Zdaniem Piłsudskiego, największy  wkład  w  sukces  operacji  miał  transport  kolejowy i  koncentracja  sił  oraz   zaopatrzenia w  wymaganym  miejscu  i  czasie,  jak  również   wywiad. 
Dane  liczbowe: 

W  dniu 20  sierpnia  1920 r.   liczebność  Armii  Polskiej wynosiła 737767 żołnierzy i oficerów.
Z tej  liczby  na froncie  wschodnim  373166. W  czasie  2  letniej  wojny  przewinęło się  przez armię 1 milion Polaków,  w  tym 164 tysiące   ochotników,  „hallerczyków” z  Armii  Ochotniczej.
Im wszystkim, oddaniu  sprawie  obrony  ojczyzny zawdzięczamy  zwycięstwo. Straty  w dwuletniej  wojnie  wyniosły  240 000 ludzi.
W 1920 r. liczebność wojsk Sowieckich wynosiła  4 mln, w Europie i Azji do Władywostoku.  

BIBLIOGRAFIA:
1/Edgar Vincent d’Abernon – Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata. Pod Warszawą 1929 r. Państwowe wydawnictwo Naukowe.

2/Norman Davies – Orzeł Biały. Czerwona gwiazda. Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.

3/ Józef Piłsudski – Rok 1929
Michaił Tuchaczewski – Pochód za Wisłę

4/ Andrzej Ostoja-Owsiany – ROK 1929 w krzywym zwierciadle propagandy i w rzeczywistości. Wydawnictwo Konstytucji 3- Maja

5/ Lech Wyszczelski Warszawa w walce o niepodległość i suwerenność Polski 1918-1920 Fundacja Warszawa walczy 1939-1945
6/ Norman Davies – White Eagle Red Star, The Polish-Soviet war 1919-20
Przełożył:  A.J.P Taylor

                            Janusz  Sadomski

____________________________
W HOŁDZIE BOHATEROM WRZEŚNIA
Dnia 1 września 2020 roku o godzinie 11.00 przedstawiciele Zarządu Głównego oraz  Zarządu Mazowieckiego  Związku Żołnierzy Wojska Polskiego  złożyli,  w hołdzie bohaterom września, wieńce na płycie Grobu Nieznanego Żołnierza.

We wtorek nad ranem rozpoczęły się na gdańskim Westerplatte obchody 81. rocznicy wybuchu II Wojny Światowej.